Waarde van cultuur 2022

De staat van de culturele sector in Noord-Brabant

De derde editie van de monitor Waarde van cultuur 2022 deelt nieuwe inzichten over de Brabantse cultuursector. Juist sinds de coronacrisis vanaf 2020, is het belangrijk om op basis van feiten en cijfers de sector te beschouwen en te duiden. In een verdiepend hoofdstuk maken we inzichtelijk hoe de cultuursector zelf de coronacrisis ervaart en doorstaat.

De eerste twee edities verschenen in 2018 en 2020. In 2021 verscheen daarnaast een extra editie die geheel in het teken stond van de gevolgen van de coronacrisis voor de Brabantse cultuursector. In deze derde editie schijnen we een licht op cultuur in Brabant in tijden van corona: we bekijken hoe de cultuursector er in 2020 en 2021 voor staat in vergelijking met eerdere jaren, hoe Brabanders cultuur beleven in het najaar van 2021 en we kijken naar de situatie van makers en instellingen in het voorjaar van 2022.

We updaten de drie cultuurkapitalen – het cultureel, sociaal en economisch kapitaal – om een zo compleet mogelijk beeld te geven van de Brabantse cultuursector in de afgelopen jaren. Ook gaan we in op bewegingen die we zien over de tijd en onder verschillende actoren: overheden, culturele organisaties, cultuurbezoekers en cultuurbeoefenaars.

Waarde van cultuur 2022 biedt belangrijke inzichten voor eenieder die zich met cultuur in Brabant bezighoudt, zoals bestuurders, beleidsmakers, maar ook zeker professionals in het culturele veld en onderzoekers. Deze monitor informeert en inspireert beleidsvorming – zeker nu de coronacrisis aantoont dat er hard gewerkt moet worden om de cultuursector sterk en gezond te houden. 

Samenvatting

In de publicatie Waarde van cultuur 2022 brengen we langs de drie kapitalen aan de hand van feiten en cijfers de stand van zaken in de Brabantse cultuursector in beeld. Maar wat zien we als we de bevindingen in deze drie kapitalen met een overstijgende blik bekijken? In onderstaande samenvatting beschrijven we de trends en ontwikkelingen die we zien op basis van de veelheid aan informatie in de drie kapitalen.

Nog steeds een bescheiden, maar wel stabiele culturele infrastructuur en cultuuraanbod

In 2020 constateerden we al dat Brabant een lage middenmootpositie inneemt ten opzichte van andere provincies als het gaat om het aantal culturele voorzieningen per inwoner. Dit is opvallend, aangezien Brabant qua omvang en inwoneraantal de derde provincie van het land is. Op bijna alle terreinen blijft de infrastructuur bescheiden en blijft Noord-Brabant in de lage middenmoot vergeleken met andere provincies. In coronatijd blijft de positie van Brabant stabiel: het aanbod en de activiteiten van instellingen nemen drastisch af in 2020, maar deze afname is niet sterker dan elders in het land.

Film in Breda, beeldende kunst in Eindhoven, musea in ’s-Hertogenbosch en muziek in Tilburg

We zien dat een groeiend aantal Brabantse cultuurlocaties ook online te vinden is. We tellen er eind 2021 precies 707, 140 meer dan in Waarde van cultuur 2019. Het zijn er veel in Eindhoven als het om de B5 gaat en veel in Meierijstad en Oss als we naar de M7 kijken; ze zijn veelal ongesubsidieerd. Verdeeld naar stad en cultuurdomein valt Breda op met veel filmlocaties, Eindhoven met veel beeldende-kunstlocaties, ’s-Hertogenbosch met musea en Tilburg met muzieklocaties.

Muziek en theater op Facebook, breed aanbod op Instagram en theater en musea op Twitter

De verschillende sociale media bedienen verschillende cultuurdomeinen. Er is (net als vorige keer) veel te vinden over muziek en theater op Facebook. Op Instagram is nu ook veel beeldende kunst, muziek en theater te vinden. Op Twitter gaat het veel over aanbod in het theater en de musea. In de sociale media gaat het vooral over aanbod uit Eindhoven, ’s-Hertogenbosch en Tilburg.

Talentontwikkeling: meer praktisch gericht en hbo-masters in opkomst

Het aantal cultuurstudenten op hbo en wo-niveau in Brabant daalt de afgelopen jaren. Opvallend is dat het aantal cultuurstudenten op het mbo in Brabant juist stijgt. Het aantal opleidingen laat een stabiel beeld zien in Brabant de afgelopen jaren, waarin Brabant voor wat betreft het aantal theoretische opleidingen (hbo en wo) per hoofd van de bevolking een plek in de middenmoot inneemt. Brabant stijgt de afgelopen jaren in het aantal culturele hbo-masters. Kijken we naar de cultuuropleidingen in de steden, dan zien we veel praktische cultuuropleidingen in Eindhoven (mbo). Theoretische opleidingen vooral in Tilburg (hbo en wo).

Kunst en cultuur vormen een belangrijke basis voor de samenleving, al komt dit tijdens de coronacrisis minder tot uiting

Brabanders vinden kunst en cultuur, ook in tijden van corona, belangrijk voor de samenleving. We zien hierin geen verschillen met voorgaande jaren. Wat wel opvalt is dat men in tijden van de coronacrisis iets gematigder is over de bijdrage van kunst en cultuur aan verschillende sociaalmaatschappelijke aspecten, zoals ontmoeting tussen mensen, welzijn en de rol van kunst en cultuur in een wijk of buurt. Alhoewel nog steeds een grote meerderheid van de Brabanders tevreden is over de aanwezigheid van voorzieningen voor kunstzinnige of creatieve activiteiten in de omgeving, zien we dat deze tevredenheid afneemt. We zien een stijging in het aantal Brabanders dat vindt dat er te weinig voorzieningen zijn: zij geven zowel een gemis aan locaties en voorzieningen als aan aanbod (voorstellingen en activiteiten) aan. Dit gemis onderstreept het belang dat veel mensen hechten aan de mogelijkheid om kunst en cultuur te bezoeken, beleven en beoefenen. Daarbij zien we dat de helft van de Brabanders zich zorgen maakt over de cultuursector door de coronacrisis. Dat kunst en cultuur in Brabant belangrijk gevonden wordt voor de samenleving zien we ook terug bij de Brabantse amateurkunstverenigingen uit onderzoek van LKCA: de verenigingen in Brabant scoren ten opzichte van andere provincies hoog op maatschappelijke oriëntatie. Dit betekent dat de verenigingen zich samen met partners inzetten voor de lokale samenleving (scholen, buurten, wijken, enzo- voort) en ook speciale doelgroepen pogen te bereiken.

Dalende betrokkenheid van Brabanders als het gaat om lidmaatschap en steun

Het belang dat men aan cultuur hecht, zien we niet terug in het lidmaatschap van Brabanders: minder Brabanders geven in 2021 aan lid te zijn van een culturele vereniging en bibliotheek dan in 2019. Ook de steun van Brabanders aan culturele organisaties is afgenomen, met name door het doen van minder vrijwilligerswerk. We zien dat minder Brabanders zowel de rol van bezoeker, als van beoefenaar en ondersteuner hebben. De dalende betrokkenheid hangt mogelijk samen met de gevolgen van de coronacrisis. Of die daling blijvend is, moeten we in de volgende edities zien.

Flinke daling in cultuurbezoek door corona

We zien een flinke daling in het cultuurbezoek in 2020. Dit is geen verrassing, aangezien veel culturele instellingen (tijdelijk) gesloten waren door de geldende coronamaatregelen en activiteiten niet of in beperkte mate door konden gaan. Brabant volgt hierin de landelijke trend op de voet. Men geeft minder vaak dan voorheen aan dat cultuurbezoek een belangrijk onderdeel van hun leven vormt. Mogelijk is dit ook te verklaren doordat dit niet of beperkt mogelijk was. Online cultuurbezoek neemt tijdens de coronacrisis wel toe. Men lijkt voor sommige vormen hier ook iets vaker voor te hebben betaald ten opzichte voor een jaar eerder, al bezoekt men vooral gratis. De daling van het cultuurbezoek zien we ook terug in ruim gehalveerde eigen inkomsten van de culturele instellingen. Vooral poppodia, podia en festivals vangen hierin de hardste klappen: zij verliezen met name veel publieksinkomsten.

Populaire kunstvormen in trek

Brabant springt eruit als het gaat om bezoek aan de populaire kunstvormen: popconcerten, cabaret, film en dans. In vergelijking met de andere provincies heeft Brabant een hoger bezoekerspercentage dan het landelijk gemiddelde. Dit zien we niet terug als het gaat om het aantal voorstellingen per inwoner: steevast neemt Brabant daarin een middenmootpositie in als het gaat om podiumkunsten, met uitzonde- ring van cabaret en kleinkunst. In deze laatstgenoemde discipline doet Brabant het beter dan gemiddeld waar het om het aantal voorstellingen gaat. Daarnaast lijkt erop dat men voor voorstellingen van cabaret steeds meer bereid is om verder te reizen: het aandeel bezoeken buiten Brabant neemt toe ten opzichte van twee jaar geleden. Bezoek aan de bibliotheek is, ten opzichte van andere culturele activiteiten, in 2021 populairder dan twee jaar geleden.

Minder bezoek van erfgoed en daling interesse

Net als bij bezoek aan culturele instellingen en activiteiten, zien we ook een daling in het bezoek aan erfgoedcomplexen. Opvallend is dat ook de interesse in erfgoed is gedaald. Erfgoed wordt minder van belang gevonden voor de Brabantse identiteit. Net als voorgaande jaren zien Brabanders meer een rol weggelegd voor kunst en cultuur voor diverse sociaalmaatschappelijke aspecten dan voor erfgoed. Wat wel opvalt is dat Brabanders iets positiever zijn over de bijdrage van erfgoed aan actieve en betrokken burgers, welzijn en bevorderen van het bedrijfsleven ten opzichte van twee jaar geleden. Ouderen vinden over het algemeen erfgoed belangrijker voor de samenleving.

Online waardering vooral voor Eindhoven en Tilburg in de B5 en Uden, Waalwijk en Oss in de M7

Of het nu gaat om likes, volgers of check-ins, op sociale media domi- neren steeds de locaties uit Eindhoven en Tilburg, vooral de muziek- locaties. In Uden en Waalwijk zien we veel waardering voor theater, film en locaties die op meerdere cultuurdomeinen actief zijn. We zien ook veel volgers op Instagram voor beeldende kunstlocaties (vooral Eindhovense). Wat ook opvalt is dat het aantal mentions van Brabantse cultuurlocaties op Twitter bijna is vertwaalfvoudigd in de laatste twee jaar. Opnieuw gaat het dan vooral om locaties in ’s-Hertogenbosch, Eindhoven en Tilburg.

Stijgende ontwikkelingsbehoefte: meer cultuurbeoefenaars volgen cursus

In vergelijking met andere provincies is de Brabander weinig actief als cultuurbeoefenaar. De positie van Brabant en opzichte van andere provincies is het afgelopen jaar bovendien gedaald. We zien een dalende trend vanaf 2015 tot nu. Wel zien we onder de mensen die wél beoefenen een stijgende ontwikkelingsbehoefte: er worden meer lessen en cursussen gevolgd. Cultuurbeoefening wordt (nog) weinig online gedaan.

Jongere Brabanders hechten veel waarde aan cultuur

Onder de Brabanders die cultuur beoefenen, bevinden zich vaker jongere Brabanders (van 16 tot 30 jaar) dan andere leeftijdsgroepen. Ook zien we dat jongere Brabanders het belangrijker vinden dat lessen in creatieve activiteiten voor iedere Brabander toegankelijk zijn. De bestedingsbereidheid voor cultuurbezoek is groter onder jongeren dan onder de andere leeftijdsgroepen. Zij bezoeken cultuur ook vaker online. Deze bevindingen tonen aan dat jongeren bewust bezig zijn met kunst en cultuur en dat zij dit belangrijk vinden. Belangrijk hierbij is de bevinding dat de waardering van het huidige Brabantse cultuuraanbod lager is onder jongeren dan onder de andere leeftijdsgroepen. Dit lijkt erop te duiden dat het huidige aanbod niet aansluit bij de wensen, behoeften en beleving van de jongere Brabander.

Flinke stijging in subsidies door corona

We zien in 2020 de subsidie-inkomsten van instellingen hard stijgen. Dat is niet verrassend, gezien normale bedrijfsvoering vaak niet mogelijk was door de geldende coronamaatregelen en daardoor publieksinkomsten sterk achterbleven. Het aandeel eigen inkomsten op subsidie daalt dan ook drastisch: van 1,10 euro naar 39 eurocent eigen inkomsten op elke euro subsidie die de instellingen ontvangen. Poppodia verdienen nog steeds meer zelf dan dat zij subsidie ontvangen.

Cultuuruitgaven Brabantse overheden stijgen minder hard dan elders

We zien de cultuuruitgaven van de provincie Noord-Brabant in 2019 stijgen, maar het aandeel van de provincie Noord-Brabant in de uitgaven van alle provincies samen daalt. We zien hierin relatief veel uit- gaven aan cultureel erfgoed, musea, bibliotheken en podiumkunsten in Noord-Brabant. De gemeente is de grootste publieke financier van cultuur, zij is steeds sterk vertegenwoordigd onder de subsidiegevers. Maar we zien ook dat de vijf grote gemeenten in Brabant (B5) in 2019 relatief gezien minder uitgeven aan cultuur dan twee jaar eerder. Dit terwijl landelijk de gemeentelijke uitgaven stijgen. De cultuuruitgaven per inwoner dalen dan ook licht in de B5: van 161 naar 159 euro per inwoner. Dit zien we ook als we de financieringsmix van de instellingen onder de loep nemen in 2020: een minder groot aandeel van de subsidies komt van de gemeente (nu er meer geld vanuit coronabronnen komt) en los van corona zien we bij de instellingen een gestaag dalend aandeel subsidies vanuit de provincie.

... Maar de bedrijvigheid neemt toe

Het aantal bedrijfsvestigingen in de creatieve industrie is groeiende geweest in de afgelopen jaren en groeit door in het eerste coronajaar. De invloed van de coronacrisis is mogelijk nog onvoldoende terug te zien in cijfers van december 2020 vanwege coronasteunmaatregelen, het leunen op bedrijfsreserves en het los moeten laten van tijdelijk personeel dat als eerste uitvloeit in crisistijd. Toch lijken eerste cijfers van 2021 te wijzen op een doorzetting van de groei. Deze groei is mogelijk veroorzaakt door werknemers (bijvoorbeeld met een flex- of oproepcontract) die in crisistijd hun baan zijn verloren en als zzp’er zijn doorgestart. Bij inschrijving in de KVK worden zij meegeteld als bedrijfsvestiging. Vervolgonderzoek op een later moment zal moeten uitwijzen hoe de bedrijvigheid zich verder ontwikkelt. We zien dat bedrijven in de periode 2017-2020 weinig verhuizen. Bedrijven die wel verhuizen, blijven vooral binnen Brabant.

De effecten van de coronacrisis zijn nog zichtbaar, bij de makers sterker dan bij de instellingen

Twee jaar na de coronacrisis is de impact voor culturele instellingen en makers in Brabant nog groot. Toch lijkt het met de culturele instellingen, ten opzichte van een jaar eerder, weer wat beter te gaan. De effecten van de coronacrisis zijn bij makers nog sterker aanwezig. De instellingen zien vaker kansen ten opzichte van een jaar eerder en de verwachtingen over de jaaromzet zijn positiever. Toch hebben de culturele instellingen nog steeds te maken met het wegblijven van publiek, maatregelen van de overheid en derving van omzet. Daarnaast hebben ze nu ook vaker personele problemen. Makers hebben nog vaker te maken met het wegvallen van vraag en opdrachten ten opzichte van een jaar eerder. Ook zijn meer makers buiten de eigen discipline of sector gaan werken. Regulier aanbod wordt weer vaker hervat, al dan niet in combinatie met eerder ontwikkeld alternatief aanbod. Er wordt vaker hybride gewerkt, op andere plekken dan voorheen, flexibeler en kleinschaliger. Het publiek bezoekt en beleeft cultuur weer vaker buiten de eigen woonkamer. En aan de toename van online cultuurbezoek te zien, lijkt ook de hybride variant toe te nemen in populariteit.